Opis:
Drewniany meczet jest najstarszym budynkiem tradycji islamskiej w Polsce. Swoją architekturą nawiązuje do lokalnej tradycji budownictwa sakralnego.
Wśród osiadłych w nowym miejscu Tatarów zrodziła się potrzeba wzniesienia świątyni. Dziś nic nie wiadomo o pierwszym meczecie w Kruszynianach. Nie zachowały się po nim żadne ślady ani źródła historyczne.
Obecna świątynia jest położona w środkowej części miejscowości, przy drodze prowadzącej do mizaru – muzułmańskiego cmentarza. Wybudowana została prawdopodobnie między rokiem 1768 a rokiem 1795 z fundacji właścicieli folwarków istniejących w Kruszynianach i w okolicy. Niewątpliwie duży wkład w budowę pochodził również od rodziny Krzeczowskich.
W roku 1846 przeprowadzono remont meczetu, którego pamiątką jest umieszczenie tej daty w jego fundamencie. Podczas I wojny światowej świątynia nie uległa zniszczeniu, ale w trakcie II wojny światowej mieścił się tu niemiecki szpital polowy. Wtedy to zrabowano perskie dywany i makaty, będące wystrojem świątyni. Wiadomo również, że w 1944 roku w meczet trafiła bomba, która nie wybuchła, ale uszkodziła dach.
Meczet w Kruszynianach został wybudowany z dyli, oszalowany deskami, nakryty dwuspadowym dachem, krytym gontem. Budowla ta jest ciekawym połączeniem architektury meczetów muzułmańskich, kościołów barokowych i tradycyjnego budownictwa ludowego. W porównaniu z meczetami z terenu dawnego imperium islamskiego meczet kruszyniański jest znacznie skromniejszy. Budowniczowie świątyni pochodzili prawdopodobnie z samych Kruszynian lub okolicznych wsi. Być może byli to ci sami cieśle, którzy zbudowali przed 1791 r. cerkiew cmentarną p.w. Św. Anny w Kruszynianach. To tłumaczy podobieństwo tej budowli do kościołów czy cerkwi.
Jednym z niewielu elementów architektury muzułmańskiej w kruszyniańskim meczecie są baniaste kopuły, zakończone półksiężycem, wieńczące wieże elewacji głównej. Hełmy te są nawiązaniem do kopuł meczetów tureckich i arabskich. Tam muezzini wchodzą na wieże swych meczetów, by wygłosić azan – wezwanie wiernych do modlitwy.
Innym orientalnym elementem tej budowli jest mihrab – nisza w południowej ścianie, wskazująca wiernym Mekkę i kierunek, w którym powinny być zanoszone modły.
Świątynia jest niewielkich rozmiarów ale mimo tego posiada podstawowe elementy każdego meczetu, przypominając jednocześnie swoim planem i bryłą z mihrabem usytuowanym na osi typowe rozplanowanie kościoła z apsydą. Także wygląd zewnętrzny, z dwiema wieżami w elewacji frontowej nasuwa skojarzenia z polskimi kościołami drewnianymi np. z kościołem p.w. św. Stanisława Biskupa i Najświętszej Panny Marii w Narwi, pochodzącym z 1755 r.
Wyposażenie wnętrza meczetu w przeważającej części jest współczesne. Jego najważniejszym elementem i jednocześnie najstarszym jest minbar, pochodzący prawdopodobnie z XIX w. Wykonany z drewna, z sześcioma stopniami prowadzącymi na podest nakryty niskim, czterospadowym daszkiem z półksiężycem wspartym na trzech kulach. Przy wejściu na schodki znajduje się portal z wysokich słupków, połączonych u góry poziomą belką z trzema półksiężycami. Przy schodkach i wokół podestu umieszczono balustradę z toczonymi tralkami. Minbar malowany ciemnozielono z detalami pozłacanymi i malowanymi na biało. Ponadto w skład wyposażenia wnętrza meczetu wchodzą dywany leżące na podłodze, liczne muhiry wiszące na ścianach oraz lampy i kinkiety w stylu orientalnym – bogatsze w części meczetu przeznaczonej dla kobiet. Od 2012 roku meczet i mizar w Kruszynianach i Bohonikach wpisane są jako pomniki historii Rzeczpospolitej Polskiej.
